Türkiye boğazlar üzerindeki egemenliğini hangi anlaşmayla elde etti?

Türkiye, boğazlar üzerindeki tam egemenliğini 20 Temmuz 1936 tarihinde imzalanan Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile elde etmiştir. Bu sözleşme, İsviçre'nin Montrö kentinde gerçekleştirilen konferans sonucunda kabul edilmiş ve Türkiye'nin İstanbul ve Çanakkale boğazları üzerindeki kontrolünü güçlendirerek uluslararası hukuk çerçevesinde tanımıştır. Montrö Sözleşmesi, Türkiye'nin boğazlarda askeri ve sivil denetim yetkisini artırmış, aynı zamanda barış ve savaş dönemlerinde geçiş rejimini düzenleyerek bölgesel güvenliği sağlamayı hedeflemiştir.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi'nden önce, boğazların statüsü Lozan Antlaşması (1923) ile belirlenmişti. Lozan'da, boğazların askersizleştirilmesi ve uluslararası bir komisyon tarafından yönetilmesi öngörülmüştü. Ancak bu durum, Türkiye'nin egemenlik haklarını kısıtlıyor ve güvenlik endişelerine yol açıyordu. 1930'larda Avrupa'daki siyasi gerilimlerin artması (örneğin, İtalya'nın yayılmacı politikaları) Türkiye'yi boğazların kontrolünü ele alma konusunda harekete geçirdi. Türkiye, diplomatik girişimlerle uluslararası toplumu ikna ederek Montrö Konferansı'nın toplanmasını sağladı.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Türkiye'ye boğazlar üzerinde önemli yetkiler tanımıştır. İşte sözleşmenin başlıca maddeleri:

• Türkiye, boğazlarda tam askeri kontrol hakkına sahip oldu ve boğazları tahkim etme (silahlandırma) yetkisi elde etti.
• Barış döneminde, ticaret gemilerine boğazlardan serbest geçiş hakkı tanındı, ancak Türkiye güvenlik gerekçesiyle bazı kısıtlamalar getirebilecekti.
• Savaş dönemlerinde, Türkiye tarafsız ise ticaret gemileri geçiş yapabilir; Türkiye savaşan taraf ise geçişleri kontrol etme hakkına sahip oldu.
• Askeri gemilerin geçişi sınırlandırıldı; örneğin, Karadeniz'e kıyısı olmayan devletlerin savaş gemileri için tonaj ve süre kısıtlamaları getirildi.
• Türkiye, uluslararası bir komisyona bağımlılıktan kurtularak boğazları tek başına yönetme hakkını kazandı.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Türkiye'nin bağımsızlığı ve güvenliği açısından kritik bir dönüm noktasıdır. Sözleşme sayesinde:

• Türkiye, boğazlar üzerindeki egemenliğini pekiştirerek uluslararası alanda saygınlık kazandı.
• Boğazlar, stratejik bir su yolu olarak Türkiye'nin kontrolüne geçti ve bölgesel dengelerde etkili bir araç haline geldi.
• Günümüzde halen yürürlükte olan sözleşme, Karadeniz'in barışçıl bir bölge olarak kalmasına katkıda bulunuyor; özellikle Rusya, Ukrayna gibi devletlerle ilişkilerde önemli bir rol oynuyor.

Montrö Sözleşmesi, Türk dış politikasının başarılı bir örneği olarak değerlendirilir ve Türkiye'nin boğazlardaki haklarını korumaya devam etmesi açısından hayati önem taşır. Sözleşme, değişen küresel koşullara rağmen, tarafların uzlaşısıyla güncelliğini korumaktadır.